مقدمه ای بر نظریه آشوب در مدیریت کیفیت

منبع:  http://www.mbaforum.ir 
دکتر بهروز ریاحی
مهندس نرجس سلطان محمدی

چکیده
درطی سالهای اخیر که کیفیت به یکی از مهمترین فاکتورهای تولید محصول تبدیل شده است ، سازمانها برای بقای خود ملزم به استفاده ازابزارهای ارتقای کیفیت هستند. یکی از این ابزارها تئوری نظم غایی است.
این نظریه به قولی پس از نظریات کوانتوم و نسبیت سومین انقلاب علمی این عصر به شمار می رود. انگاره اصلی و کلیدی تئوری آشوب این است که در هر بی نظمی ، نظمی نهفته است. به این معنا که نباید نظم را تنها در یک مقیاس جستجو کرد. پدیده ای که در مقیاس محلی، کاملا تصادفی و غیرقابل پیش بینی به نظر می رسد، چه بسا در مقیاس بزرگتر، کاملا پایا و قابل پیش بینی باشد.
معمولا درمحاورات روزمره، آشوب وآشفتگی نشانه بی نظمی وسازمان نیافتگی تلقی می شود وآثارمنفی آن درذهن جلوه می‌نماید. اما در واقع با پیدایش نگرش جدید وروشن شدن ابعاد علمی ونظری آن امروزه دیگر بی نظمی وآشوب به مفهوم سازمان نیافتگی ، ناکارایی ودرهم ریختگی تلقی نمی‌شود، بلکه بی نظمی وجود جنبه های غیرقابل پیش بینی واتفاقی درپدیده های پویاست . در این مقاله سعی شده است با استفاده از نقش خلاقانه بی نظمی وآشوب به حل مسائل پیچیده درمحیط‌های پرآشوب پرداخته شود تا با استفاده از خواص این فرضیه به بهبود در کیفیت تولیدات برسیم.

تئوری آشوب و مدیریت
مدیریت سنتی علمی با اصول:
- نقش مدیران راهبردی؛
- توجه به فرهنگ سازمانی مشترک؛
- تمرکز و توجه به وضعیت سود و زیان، بازگشت سرمایه و ریسک (مدیریت ترازهای مالی)؛
- مشخص نمودن محدوده کار و فعالیت اصلی سازمان و برنامه ریزی جهت ایجاد ثبات سازمانی.
دیگر پاسخگوی شرایط بازار نیست. برای مسیر جدید دیگر نقشه قدیمی فایده ندارد. هیچکس از مقصد یک سازمان نوآور در آینده آگاهی ندارد.البته مسیر قابل پیش‌بینی است، ولی آگاهی از مقصد باید در حین عمل به دست آید.
مدیران سازمان همچنانکه به پیش می‌روند باید بیافرینند،خلق کنند ومقصد راکشف کنند. دیگر مسئول وفرمانده واحدهم وجودندارد. باید شرایطی فراهم شود که از یک طرف رفتار صحیح سازمانی در آن به صورت خودکار فعال شود ونظارت برساختارهای سلسله مراتبی ،تخصیص بودجه ، تمرکز قدرت در رده بالای سازمانی و از طرف دیگر آزادی افراد برای ابراز نظریات موجب تناقض وتضاد در سطوح سازمان نشود.
چارچوب جدید مدیریت الگو گرفته شده از تئوری آشوب که همه سطوح زیرین خود را نیز دربرمی گیرد، درسازمانهای پویای امروزی به جای درنظر داشتن الگوی خاصی ازعملیات (راهبرد)، تعامل موثری رادرنظرمی گیردکه امکان پدید آوردن یک الگوی جدید رافراهم می آورد. به همین دلیل برای توانایی درانجام طرحها یا کنترل آینده به مدیران اصرار می شودکه درهمه سطوح سازمانی خود، شرایطی مناسب راگسترش دهند تابرای واکنش نسبت به وقایع وحوادث غیرمنتظره وپیش بینی نشده آمادگی کامل داشته باشند.
شرایط آشفته وخلاق، نمایانگرخلق غیرارادی نظم ازدرون آشفتگی است. دروهله اول به نظرمی رسد آشفتگی حادثه سازاست، به همین دلیل خیلی ها حالت پایداررادوست دارند. اما این خاصیت سیستم های آشوبی است که در این شرایط سیستم را به یک نظم خود سازمان داده شده میل می دهند. پس فعالیتهای آشوبناک را دریابید و با بهره گیری از آنها سازمان خود را در یک روند صعودی بهبود دهید.
ضربان قلب، حرکت پاندولی ساعت، نوسانات اقتصادی و میزان خطای رخ داده در یک سیستم همه به نوعی یک رفتار غیر خطی پویا به حساب می آیند. فرایند آشوب نیز در سیستم های غیر خطی پویا، مورد بررسی قرار می گیرد.
سیستم دارای فرایند آشوبناک نوساناتی را ایجاد می کند که دوره آن اساسا بی نهایت است. به عبارت دیگر چرخه های یک سیستم آشوبناک هرگز تکرار نمی شوند. چرخه‌های غیر تکراری در یک سیستم آشوبی به این علت به وجود می‌آیند که مرزهای غیر خطی‌اش باعث می شوند، حرکت آن به سمت جلو و عقب کشیده شود. به طوری که بر روی مسیرهای قبلی اش منطبق نباشد.این حرکتها و جلو و عقب رفتن ها در واقع باعث می شود تا یک سیستم آشوبی، به شرایط اولیه اش بسیار حساس باشد.اگر یک یا تعدادی از شرایط اولیه تغییر بسیارکمی کند، مسیر زمانی جدید سیستم از مسیر قبلی اش جدا خواهد شد.بنابراین در تعریف آشوب می توان گفت:
آشوب یک فرایند خطی غیر معین است که تصادفی نیست، ولی تصادفی به نظر می‌رسد. دلیل اصلی نوسانات خروجی، مکانیزم های درونی متعلق به سیستم غیر‌خطی مولد داده‌هاست و نه وقوع شوک‌های خارجی.
پس در ابتدا باید غیر خطی بودن سیستم به کمک آزمونهای مورد نیاز (سری های زمانی مثل سری آزمونهای نمایی لیاپانوف‌، آزمون شبکه های عصبی وایت و یا آزمون مستقیم همبستگی) کشف شود تا مشخص شود که فرایند مولد داده ها یک فرایند غیر خطی و معین است یا خیر.
بنابراین باید از مدل های غیر خطی در این زمینه یاری جست. نظریه آشوب که از توسعه نظریه عمومی سیستم ها حاصل می‌شود، بیان می کند که یک سیستم پیچیده، سیستمی است که شامل تعداد زیادی از عاملان و واسطه ها باشد که از طرق مختلف بر یکدیگر اثرگذار باشند. اگر این عاملان ، اعمالشان را در اثر حوادث در فرایند تاثیر گذاری تغییر دهند، چنین سیستمی آشوبی نامیده می شود.
با بررسی مقالات و کتب مربوط به نظریه آشوب براحتی می توان دریافت که تمامی محققان در این زمینه هم‌قول هستند که برنامه‌ریزی بلند مدت و استراتژیک در محیط بی نظم و آشوبناک کاری بیهوده و عبث است. اگر کسی این قضیه را بپذیرد که محرک موفقیت بی نظمی است پس تمامی شکلهای برنامه ریزی بلند مدت کاملا غیر موثر است.

تئوری آشوب در کنترل کیفیت
مدل های آشوبناک از جمله مدل های غیر خطی معینی هستند که قادرند با فرضهای خاصی رفتارهای بسیار پیچیده ای به وجود آورند. بر این اساس می توان از این تئوری برای بهبود کنترل کیفیت در خطوط تولید استفاده کرد.
سوال اساسی این است که آیا مدلی به طور دقیق و کامل که تبیین کننده رفتار خطا در خط تولید باشد وجود دارد؟ یا اینکه رفتار اقلام معیوب تولید شده در یک خط تولید تصادفی است؟ حال اگر وقوع خطا تصادفی باشد، مدلی که بتواند پاسخ دقیقتری را نسبت به مدل های مرسوم پیش رو بگذارد، مورد استفاده قرار می گیرد.
با استفاده از این نظریه می توان گفت با تغییرات جزئی در بالا بردن سطوح کیفیت محصول می توان به تغییرات مطلوب و بسیار موثری در محصول نهایی رسید. می‌توان بی نظمیها و خرابیها راتک تک مشاهده کرد وبا بررسی کلی آنها به یک نظم درعلت این خرابیها رسید تا نقص مورد نظر رفع شود. شاید در ابتدا، این مشکلات بی نظم و آشوبناک به نظر آیند، اما در درازمدت و با تکرار، الگوی منظمی از خود نشان خواهند داد.
تئوری آشوب درصدد جستجوی نظم در رفتار به ظاهر تصادفی پدیده ها ست. نظریه آشوب این فرض را مطرح می‌کند که رخداد یک عیب در خط تولید از یک رابطه ریاضی غیر خطی تبعیت می کند و در نتیجه در صورت آگاهی دقیقتر از شرایط اولیه اش، قابل پیش بینی است. اگر این فرض اثبات شود ، می توان این تئوری را در مدل‌های دینامیکی غیر خطی پیچیده برای کنترل کیفیت به کار گرفت.
با بکار گیری تئوری آشوب در کنترل کیفیت می توان به این سوال پاسخ داد که آیا دلیل اصلی وجود قطعات یا کالای معیوب در خط تولید ، مکانیزم های درونی خود سیستم است و یا وقوع شوک های خارجی و کاملا تصادفی؟ ممکن است جمع آوری غلط داده ها و یا خطاهای احتمالی در هنگام محاسبات، موجب کاهش کیفیت و کارایی خط تولید شده باشد. زیرا بر اساس اثر پروانه‌ای ( BUTTERFLY EFFECT) تئوری آشوب، حتی یک داده غلط هم ممکن است منجر به یک اشتباه بزرگ شود .
بر اساس مفروضات این تئوری می توان چنین نتیجه گرفت که روشهای نمونه گیری به طورکلی رد می شوند و درمقابل، تصادفی بودن نمونه گیری، صحت داده ها را اثبات می کند.همچنین باید الگوها را بشناسیم.ابتدا باید ببینیم کوچکترین جزء سیستم که رفتارش در بخشهای بالایی به طور مشابه تکرار می شود، چیست. برای بررسی خطاها باید به سراغ کوچکترین واحد جزء پذیری که می توان روی آن بحث کرد، رفت. زیرا اگر سیستم کنترل کیفیت ما جوابگوی خط تولید نباشد و نتواند میزان سطح قطعات معیوب آن را کاهش دهد، باید در ریزترین قطعه یک محصول و یا کوچکترین واحد کاری که در خط تولید، برای به دست آوردن یک محصول کار انجام می شود(چه تولیدی و چه مونتاژ) بررسی موشکافانه صورت پذیرد تا بتوان علت نقص را در محصول پیدا کرد. دراین صورت عملکرد ناصحیح کوچکترین جزء است که این عیب را تا بالاترین سطح کار که تولید محصول نهایی است، پیش می‌برد و بی نظمی و آشوب پیش بینی نشده‌ای را در سیستم به وجود می آورد.

نتیجه گیری
پیدا کردن فرایند آشوبی در ادبیات کنترل کیفیت و روشهای محاسباتی، دشوارترین قسمت کار است و در مورد آن نمی‌توان ادعا کرد روشهای مورد نظر بخوبی قادر به تشخیص یک فرایند خطی یا اختلالات تصادفی از یک فرایند غیر خطی معین(آشوب) باشند. اما با وجود این کاستیها می توان به طور کلی نتیجه گرفت که با توجه به احتمال وجود فرایند آشوبی استفاده از معادلات خطی و پیش بینی آنها در برخی از موارد نتایج گمراه کننده ای به همراه داشته است.از لحاظ تصمیمات اتخاذ شده در مورد سیاستهای کنترل کیفیتی نیز می‌توان گفت که باید دقت عمل بیشتری شود تا در صورت وجود فرایند های آشوبی، تصمیماتمان منجر به ایجاد بی نظمی در روند متغیرها نشود و شرایط پیچیده حاکم بر آنها را به مراتب پیچیده تر و در نتیجه غیر قابل کنترل نکند.
سعی این مقاله برآن است که مهندسان صنایع را با این واقعیت رودررو سازد که آینده بلندمدت هر مجموعه تولیدی غیرقابل شناخت و تشخیص است وآنها باید بدانند که نوآوری مستمر و مداوم و نه ثبات و پایداری ، تنها رمز موفقیت دردنیای امروز است.

منابع
-1 رستگاری، عباس علی، «عملکرد سیستم‌های مدیریت کیفیت در نظریه آشوب»، مجله مدیریت، شماره 102،1378
-2 مشیری، سعید،«آشوب تا بی نهایت»،مجله فرهنگ و پژوهش،شماره 156، 1380
3.Schefer,Jean Louis-Sans,Jerome,Sara Sze, Thames & Hudson, 1999
4. Marty Cartock, Sculpture.Nov. 2003, vol.22 No. 2
5. Chaos Theory and sciences of Complexity Charles M. Reigeluth-Indiana University-2002
6 .Choas and Complexity Theories: A Conversion- Louisiana State University 2004
7. Chaos In The Work Place-Alysoun Boyle Institute of Abitrators And Mediactors.Act-1999
8.TQM , Choas And Complexity- K Dooley Thimothy L.johnson-DEP.of Mechanical Engineering University of Minnesota-1995
9.www.imiran.com/tadbir